- πανεπιστήμιο
- Σύνολο σχολών και ανώτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, με σκοπό την καλλιέργεια και παροχή επιστημονικής γνώσης.
Ιστορία. Μπορεί να υπήρχαν σχολές για ανώτερη μόρφωση και στην κλασική εποχή στην Ελλάδα και στη Ρώμη, δεν είχαν όμως οργάνωση με μόνιμο χαρακτήρα και επομένως δεν μπορούν να θεωρηθούν πανεπιστήμια με την έννοια που δίνουμε στον όρο σήμερα. Ο όρος, αντίθετα, ανάγεται στα Universitates magistrorum et scholarium του Μεσαίωνα, τις συντεχνίες δασκάλων και μαθητών που συγκεντρώνονταν στο studium generale. Διάφοροι παράγοντες συνέβαλαν στην άνθηση αυτών των studia κατά τα μέσα του 12ου αι.: η πνευματική αναγέννηση της Ευρώπης, που ήρθε σε επαφή με τον μεγάλο πολιτισμό των Αράβων, η νέα άνθηση της ζωής των πόλεων, η ανάγκη να ανυψωθεί το μορφωτικό επίπεδο του κλήρου, καθώς και η σημασία που απέκτησαν κατά την εποχή των κοινοτήτων οι συντεχνίες (Universitates), που επέτρεπαν αυτόνομες μορφές οργάνωσης για τις οποίες ούτε σκέψη μπορούσε να γίνει ως τότε. Το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, που ουσιαστικά δημιουργήθηκε με την εκούσια συμμετοχή των σπουδαστών που συνέρρεαν για ν’ ακούσουν τον Ιρνέριο και τον Γρατιανό, δασκάλους του δικαίου, και το studium του Παρισιού, όπου οι φοιτητές συγκεντρώνονταν γύρω από τον Γουλιέλμο του Σαμπό, τον Αβελάρδο και τον Ούγο του Αγίου Βίκτορα, είναι από τα παλαιότερα, και η οργάνωσή τους χρησίμευσε ως πρότυπο για τα μεταγενέστερα. Στην Μπολόνια οι περισσότεροι σπουδαστές ήταν ενήλικοι, χρηματοδοτούσαν οι ίδιοι το π. και συγχρόνως είχαν τον έλεγχό του εκλέγοντας ανάμεσά τους τον κοσμήτορα (rector), ενώ στο Παρίσι οι σπουδαστές, κατά κανόνα νέοι οι οποίοι έμεναν στα πανεπιστημιακά κολέγια, είχαν λιγότερη εξουσία, γιατί τις σπουδές ήλεγχαν και διηύθυναν οι μάγιστροι. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν κυρίως η φιλοσοφία, τα νομικά και η θεολογία, αλλά ήδη από το 1228 είχε ανοίξει στο Μονπελιέ ένα studium ιατρικής. Πολύ γρήγορα τα π. απόκτησαν παπικά και αυτοκρατορικά προνόμια, ενώ οι κρατικές εξουσίες απαιτούσαν εξετάσεις και διπλώματα (licentia docendi), γι’ αυτό μπορεί να ειπωθεί ότι κατά τα τέλη του 13ου αι. υπήρχε πια ένα είδος επίσημης αναγνώρισης του π. από τη δημόσια εξουσία. Οι συζητήσεις μέσα συχνά στα studia ήταν τόσο εριστικές, ώστε μερικοί επιστήμονες αναγκάζονταν να φύγουν σε άλλες πόλεις, όπου πολλές φορές ίδρυαν άλλα π., όπως συνέβη με το Π. του Κέμπριτζ, που ιδρύθηκε από δασκάλους που έφυγαν από την Οξφόρδη, καθώς και της Πάντοβα, που ιδρύθηκε από τους φυγάδες της Μπολόνια, και του Ανζέρ, που ιδρύθηκε από τους Παρισινούς.
Στον Μεσαίωνα, τα π., επιδεικνύοντας ζηλότυπο ενδιαφέρον για την αυτονομία τους, απέκτησαν τέτοιο κύρος, ώστε να τα συμβουλεύονται πάπες και αυτοκράτορες όχι μόνο σε επιστημονικά προβλήματα, αλλά και σε πολιτικά (π.χ. κατά τη διάρκεια του σχίσματος της Δύσης). Η σχετική ανεξαρτησία των π. από την πολιτική και την εκκλησιαστική εξουσία πήγαζε τόσο από την περιουσία που κατόρθωσαν γρήγορα να αποκτήσουν με τις δωρεές, τα κληροδοτήματα κλπ., όσο και από το κύρος των καθηγητών τους. Ο χαρακτήρας όμως της εκούσιας ένωσης των σοφών άρχισε σιγά σιγά να χάνεται, όσο οι άρχοντες αντιλαμβάνονταν την πνευματική και πολιτική σημασία των ιδρυμάτων αυτών και αναλάμβαναν την προστασία τους· έτσι συνέβη με το Π. της Νάπολης, που ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο B’ το 1224, και το Π. της Τουλούζης, που ιδρύθηκε από τον κόμη Ραϋμόνδο Z’ το 1299 για να καταπολεμήσει τους αιρετικούς Αλβιγηνούς. Με το παράδειγμά τους ιδρύθηκαν τον 14o και τον 15o αι. πολλά ευρωπαϊκά π. (π.χ. της Πράγας το 1347, της Κρακοβίας το 1362, της Βιέννης το 1365, της Χαϊδελβέργης το 1386).
Οι ανακαινιστικές τάσεις του ουμανισμού δεν βρήκαν απήχηση στα παλιά π., που είχαν συνδεθεί με τον Αριστοτέλη και τον σχολαστικισμό, και γι’ αυτό τον λόγο την εποχή αυτή περισσότερο από τη φιλοσοφία ακμάζει η φιλολογία (κυρίως ελληνική, λατινική και εβραϊκή) στα νέα ιταλικά π. της Παβίας, της Φεράρας, της Πίζας, της Φλωρεντίας και της Ρώμης και, έξω από την Ιταλία, ιδιαίτερη άνθηση γνώρισε κυρίως το Π. του Λουβέν, με πρωτοβουλία του Έρασμου.
Στην περίοδο της Μεταρρύθμισης τα π. υπέστησαν ριζική αλλαγή, έχασαν δηλαδή μεγάλο μέρος από την αυτονομία τους και θεωρήθηκαν ιδρύματα χρήσιμα για την εκπαίδευση του διοικητικού μηχανισμού του κράτους και των εθνικών Εκκλησιών. Με τον σκοπό αυτό ιδρύθηκαν τα π. του Μάρμπουργκ (1527), του Κένιξμπεργκ (1543), της Ιένας (1558) και της Γενεύης (1559). Μπορεί από τη μια πλευρά να παρουσιάζεται αυτή η αποστέωση των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, από την άλλη σημειώνεται η εμφάνιση νέων π. θεμελιωμένων σε λογικοκρατικές βάσεις, τα οποία χρηματοδοτούνται από τους δήμους (π.χ. του Λέιντεν, 1575, και του Εδιμβούργου, 1583), καθώς και οι συζητήσεις σε υψηλό επιστημονικό επίπεδο στα π. της Πάντοβα και της Πίζας χάρη στην παρουσία επιστημόνων όπως ο Γαλιλαίος και ο Βεσάλιος. Toν 17o και τον 18o αι. όμως παρατηρήθηκε μια παρακμή των π., γιατί οι απόλυτες μοναρχίες προτιμούσαν να περιστοιχίζονται από αυλικούς επιστήμονες και ακαδημίες, που έγιναν τα κέντρα της νέας λαϊκής και πειραματικής παιδείας.
Toν 19o αι. η αναδιοργάνωση του π. άρχισε από τη Γερμανία, της οποίας τα ιδρύματα χρησίμευσαν ως πρότυπα για περισσότερο από έναν αιώνα στις πολιτισμένες χώρες και επέδρασαν ιδιαίτερα στην οργάνωση και του ελληνικού π. Τα γερμανικά αθήναια έγιναν ιδρύματα βασικής έρευνας και επαγγελματικής εκπαίδευσης προοριζόμενα για προνομιούχους διανοουμένους, απομονωμένους από τις διάφορες κοινωνικές τάξεις, και οργανωμένους σύμφωνα με μια αυστηρή ιεραρχική σχέση, με κέντρο το πρόσωπο του καθηγητή που κατέχει την έδρα. Χρηματοδοτούμενα και ελεγχόμενα από το κράτος, κατόρθωσαν να διατηρήσουν αυτόνομους οργανισμούς και διοικήσεις στην προσπάθεια να διασώσουν την ελευθερία της διδασκαλίας, χάρη και στη θεωρητική θεμελίωση της απόσπασης (Wertfreiheit = αποχής από την αξιολόγηση) της καθαρής επιστήμης από κάθε επίδραση ξένη προς το ακαδημαϊκό περιβάλλον.
Ακόμα και στην Αγγλία χρησίμευσε ως πρότυπο η Γερμανία, αλλά με μεγαλύτερη ελαστικότητα στην προσαρμογή των ακαδημαϊκών ρόλων στις διάφορες λειτουργίες του π. και με μια μεγαλύτερη ανεξαρτησία έναντι της πολιτικής εξουσίας. Την ίδια κατεύθυνση ακολούθησαν και οι Ηνωμένες Πολιτείες, ενισχύοντας ιδιαίτερα την ποικιλία των λειτουργιών του π., τόσο στο πεδίο της έρευνας όσο και στο πεδίο της επαγγελματικής εκπαίδευσης. Στη Γαλλία, αντίθετα, έπειτα από τη ναπολεόντεια μεταρρύθμιση, πραγματοποιείται η διαφοροποίηση μεταξύ των πανεπιστημιακών και των ανώτερων ιδρυμάτων (επαγγελματικής εκπαίδευσης) και των κέντρων καθαρής έρευνας υψηλού επιπέδου, που είναι τελείως ανεξάρτητα από την πανεπιστημιακή οργάνωση. Το πρότυπο αυτό ακολούθησε σε κάποιο βαθμό η πρώην Σοβιετική Ένωση.
Τις τελευταίες δεκαετίες, και κυρίως μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο, η κολοσσιαία αύξηση της ζήτησης τεχνικών και ειδικών ανάγκασε το π. να δεχτεί μια ριζική μεταρρύθμιση: από κλειστό ίδρυμα για λίγους «εκλεκτούς» τείνει να γίνει μαζικό ίδρυμα, όπως μαρτυρεί ο διαρκώς μεγαλύτερος αριθμός των νέων που παρακολουθούν ανώτερες σπουδές.
Ελληνικά πανεπιστήμια. Στον ελληνικό χώρο, προδρομικές μορφές των σημερινών πανεπιστημίων μπορούν να θεωρηθούν τα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα του Βυζαντίου. Κατά την τουρκοκρατία, η στάθμη της παιδείας γενικά πέφτει. Ωστόσο, ορισμένες σχολές, ιδίως κατά το τέλος της περιόδου αυτής, παρέχουν διδασκαλία πανεπιστημιακού επιπέδου, όπως η Μεγάλη του Γένους Σχολή, η Σχολή Ιωαννίνων, το Γυμνάσιο της Χίου κατά την περίοδο της σχολαρχίας του Νεόφυτου Βάμβα, και προπάντων η Ιόνιος Ακαδημία. Το πρώτο όμως πανεπιστήμιο με τη σύγχρονη έννοια ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1837 (Πανεπιστήμιο Εθνικό και Καποδιστριακό). Το 1925, μετά τη ματαίωση της ίδρυσης του Ιωνικού Πανεπιστημίου στη Σμύρνη, ιδρύθηκε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Αριστοτέλειο). Μετά το 1964, ιδρύθηκαν και λειτουργούν σήμερα:
Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με τις σχολές φιλοσοφική, θετικών επιστημών (φυσικομαθηματική) και τρία ανεξάρτητα τμήματα (ένα από τα οποία είναι το τμήμα ιατρικής).
Το Πανεπιστήμιο Πατρών με τις σχολές θετικών επιστημών (φυσικομαθηματική), πολυτεχνική, επιστημών υγείας (ιατρική) και ανθρωπιστικών και πολιτιστικών επιστημών.
Το Πανεπιστήμιο Κρήτης με τις σχολές θετικών επιστημών (φυσικομαθηματική) και επιστημών υγείας (ιατρική) στο Ηράκλειο, φιλοσοφική στο Ρέθυμνο και πολυτεχνική και κοινωνικών επιστημών στα Χανιά, καθώς και δύο ανεξάρτητα τμήματα.
Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (έδρα Κομοτηνή) με πολυτεχνική σχολή στην Ξάνθη, επιστημών υγείας (ιατρική) στην Αλεξανδρούπολη και νομική σχολή και τμήμα φυσικής αγωγής και αθλητισμού στην Κομοτηνή.
Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με διάφορα τμήματα που λειτουργούν στη Μυτιλήνη (κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών), στη Xίο (διοίκησης επιχειρήσεων), στη Σάμο (μαθηματικό) και στη Ρόδο (παιδαγωγικό και νηπιαγωγών).
Το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, με τμήμα ξένων γλωσσών, μετάφρασης-διερμηνείας στην Κέρκυρα.
Το 1989 μετονομάστηκαν σε πανεπιστήμια όλες οι ανώτατες σχολές της χώρας: Σε Οικονομικό Πανεπιστήμιο η πρώην Ανώτατη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών, σε Πάντειο Πανεπιστήμιο η πρώην Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, σε Πανεπιστήμιο Πειραιά η πρώην Ανώτατη Βιομηχανική Σχολή Πειραιά, σε Γεωργικό Πανεπιστήμιο η πρώην Ανώτατη Γεωπονική Σχολή, σε Πανεπιστήμιο Μακεδονίας-Θράκης η πρώην Ανώτατη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης.
Ως ανώτατες σχολές λειτουργούν επίσης: Το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (πρώην Ακαδημία Σωματικής Αγωγής), η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, η Χαροκόπειος Ανώτατη Σχολή Οικιακής Οικονομίας, η Ανώτατη Σχολή Οικιακής Οικονομίας Χανίων και τα παιδαγωγικά τμήματα των πανεπιστημίων.
Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (φωτ. ΑΠΕ).
Άποψη της πόλης Φάιφ στη Σκοτία, όπου βρίσκεται το φημισμένο πανεπιστήμιο του Σαίντ Άντριους (φωτ. ΑΠΕ).
To διεθνούς φήμης πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας, που ιδρύθηκε το 1740 στη Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α., στεγάζεται σε διάφορα κτίρια, που βρίσκονται στο χώρο ενός μεγάλου πάρκου (Campus).
Γενική άποψη των εγκαταστάσεων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (φωτ. ΑΠΕ).
Το κτίριο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών επί της οδού Πανεπιστημίου στο κέντρο της Αθήνας, σε γκραβούρα των τελών του 19ου αι. (φωτ. από την εκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).
Η πρόσοψη του πανεπιστήμιου της Ουτρέχτης (1636).
Το κτίριο στην Πλάκα, όπου στεγάστηκε το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο.
Σκίτσο του κτιρίου του πρώτου πανεπιστημίου της Αθήνας, που βρισκόταν στους πρόποδες της Ακρόπολης, στην περιοχή της Πλάκας (φωτ. από την εκδ.«100+1 χρόνια Ελλάδα»)
Φοιτητές του πανεπιστημίου της Μπολόνιας. Μεσαιωνικό γλυπτό στο Δημοτικό μουσείο της πόλης.
Mάθημα στο New College του πανεπιστήμιου της Οξφόρδης (μικρογραφία 15ου αι.), που ιδρύθηκε το 1379.
* * *το1. ίδρυμα που παρέχει ανώτατη εκπαίδευση με σχολές θεωρητικών ή κοινωνικών και θετικών ή φυσικών επιστημών και στο οποίο αναγνωρίζεται η εξουσία να απονέμει τίτλους και βαθμούς πτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών στα διάφορα επιστημονικά πεδία2. το σύνολο τών διδασκόντων και διδασκομένων, δηλ. οι καθηγητές και οι φοιτητές3. το κτήριο ή το σύνολο τών πανεπιστημιακών υπηρεσιών και κτηρίων, όπως λ.χ. οι αίθουσες διδασκαλίας, τα εργαστήρια και τα διάφορα γραφεία τού ιδρύματος.[ΕΤΥΜΟΛ. < παν-* + επιστήμη. Η λ., στον λόγιο τ. πανεπιστήμιον, μαρτυρείται από το 1810 στον Αδ. Κοραή].
Dictionary of Greek. 2013.
